Έισήγηση για τη συζήτηση για τους Ελεύθερους χώρους της Νέας Σμύρνης

Κείμενο για το άνοιγμα της συζήτησης για τους Δημόσιους χώρους.

Ανοίγοντας την συζήτηση μας για τους δημόσιους χώρους στη Ν Σμύρνη, η οποία φιλοδοξεί να αποτελέσει την πρώτη μιας σειράς δράσεων γι’αυτό το θέμα, θα ήθελα να ξεκινήσω από το πως και το τί ορίζουμε ως «δημόσιο» σήμερα, καθώς και από το ποιές αλλαγές έχει υποστεί το νόημα που του αποδίδουμε στο διάβα της ιστορικής του εξέλιξης. Αυτού του τύπου η εκκίνηση, αποσκοπεί σε δύο πράγματα:

• Πρώτον, να βοηθήσει στην κατανόηση του γιατί ο Ελεύθερος γαλαξίας, αποτελεί μία προσπάθεια ουσιαστικής διεύρυνσης του τι είναι ένας δημόσιος χώρος, στενά συνδεδεμένης με την τωρινή συγκυρία, με το τι συμβαίνει δηλαδή γύρω μας, με το τι βιώνουμε καθημερινά τόσο στις οικονομικές, όσο και στις ευρύτερες κοινωνικές μας σχέσεις.
• Δεύτερον, να δώσει ώθηση στη κουβέντα που θα ακολουθήσει σχετικά με τα προβλήματα που προκαλεί σε όλους εμάς η εμπορευματοποίησή των δημόσιων χώρων της πόλης μας. Μια κουβέντα στόχο της οποίας αποτελεί η συναπόφαση μαζικών δράσεων για την επανοικίοποίησή τους.
  

Οταν αναφερόμαστε στην έννοια «δημόσιο» για να ορίσουμε έναν χώρο, μία κατηγορία αγαθών ή έναν τομέα της οικονομίας, το νόημά που της αποδίδουμε βρίσκεται πάντα σε αντιδιαστολή με την έννοια «ιδιωτικό». Οσο αυτονόητος κι αν μας φαίνεται σήμερα αυτός ο ετεροπροσδιορισμός, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αποτελεί το προϊον μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου, αυτής της επικράτησης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό που θέλω να πω μ’ αυτό, είναι πως η αντίθεση δημόσιο-ιδιωτικό θα ήταν αδύνατη χωρίς την πρότερη εμφάνιση του «ιδιώτη» ως του ατόμου εκείνου το οποίο πρέπει να αφήνεται ελεύθερο να επιδιώκει το μέγιστο δυνατό κέρδος στις οικονομικές του δραστηριότητες.

Για να κατανοήσουμε τον ιστορικό χαρακτήρα αυτών των εννοιών, αρκεί να αναλογιστούμε το ότι στην αρχαιότητα, η σφαίρα των δημόσιων υποθέσεων, τα «κοινά», τα της πόλης, δεν εύρισκαν το νόημά τους σε αντιδιαστολή με την σφαίρα των ιδιωτικών υποθέσεων, αλλά με τα του οίκου, τα της οικογένειας. Με άλλα λόγια, αυτό που αντιπροσωπεύει για μας η αντίθεση μεταξύ του πολίτη, ως πρωταγωνιστή στην σφαίρα των δημόσιων υποθέσεων, και του ιδιώτη, που δρα με βάση το προσωπικό του συμφέρον, εκφραζόταν στην αρχαιότητα μέσω της αντίθεσης μεταξύ Πόλης και Οίκου, καθώς η έννοια ιδιώτης δεν υπήρχε τότε, τουλάχιστον με το νόημα που έχει σήμερα.

Η ιστορικότητα των εννοιών αυτών μαρτυρείται επίσης από το γεγονός πως το νόημα που τους δίνουμε εμείς σήμερα, είναι και αυτό αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης φάσης της εξέλιξης του καπιταλισμού. Εξηγούμε: Πριν τις αλλαγές που επέφερε η κρίση του 29 στην Αμερική και το τέλος του 2ου παγκόσμιου πολέμου στη Δυτική Ευρώπη, αυτό που αποκαλείται σήμερα δημόσιος τομέας ήταν απείρως μικρότερος, και επενέβαινε ελάχιστα στο χώρο της οικονομίας, λόγω της επικράτησης του φιλελεύθερου οικονομικού δόγματος laisser-faire, laisser-passer. Ομως, μετά τα δύο προαναφερθέντα γεγονότα, και όχι ασχέτως των κοινωνικών αγώνων εκείνης της περιόδου, η κατάσταση άλλαξε: Μια σειρά από αγαθά όπως η υγεία, η εκπαίδευση σε όλες της τις βαθμίδες, το νερό, η στέγη, η επικοινωνία αλλά και πολλά άλλα, αναγνωρίστηκαν και κατοχυρώθηκαν ως δημόσια, ως αγαθά δηλαδή στα οποία όλοι μας πρέπει να έχουμε πρόσβαση. Καθώς αυτό που προτάσσεται ως οικονομική αρχή εδώ δεν είναι επιδίωξη του μέγιστου δυνατού κέρδους, αλλά η κάλυψη ζωτικών αναγκών για το σύνολο ενός πληθυσμού, τις επιχειρήσεις παροχής αυτών των υπηρεσιών τις ανέλαβε το κράτος, διευρύνοντας έτσι τον δημόσιο τομέα της οικονομίας. Χάρη σε αυτή τη διεύρυνση, το πόσιμο νερό, το ηλεκτρικό ρεύμα, το τηλέφωνο, τα δημόσια ιατρεία, τα ταχυδρομεία, έφτασαν σε απομακρυσμένες περιοχές κάθε επικράτειας, καθώς το δημόσιο, ως κεντρικό κράτος και ως ΟΤΑ, αναλάμβανε το κόστος αυτών των μη κερδοφόρων για το ιδιωτικό κεφάλαιο εγχειρημάτων.

Και εδώ φτάνουμε στο νόημα που αποδίδουμε οι περισσότεροι από εμάς στην αντίθεση δημοσίου - ιδιωτικού. Το δημόσιο, χάρη σε πόρους προερχόμενους από το σύνολο του πληθυσμού, αναλαμβάνει το κόστος της πρόσβασης όλων των μελών του στα δημόσια αγαθά, με γνώμονα την κάλυψη κοινωνικών αναγκών, και όχι το κέρδος, όπως ισχύει στον ιδιωτικό τομέα. Μπορούμε λοιπόν να συνάγουμε πως το συγκεκριμένο νόημα της έννοιας δημόσιο, σχετίζεται άμεσα με το κοινωνικό κράτος, ή κράτος πρόνοιας, όπως ακριβώς το ζήσαμε μεταπολεμικά στην Ευρώπη, μέχρι την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού από την δεκαετία του 80 και μετά. Σε αυτή τη νέα φάση, επιχειρείται, και ως ένα μεγάλο βαθμό έχει επιβληθεί, μια αλλαγή της σχέσης δημόσιο-ιδιωτικό. Στο όνομα ακριβώς του μή κερδοφόρου χαρακτήρα των δημ. Επιχειρήσεων, (είναι απολύτως φυσικό ένα ταχυδρομείο, για παράδειγμα, σε ένα χωριό 1000ων κατοίκων να μην καλύπτει το λειτουργικό του κόστος) προτάσσεται ως απαραίτητη τόσο η παραχώρηση τους σε ιδιώτες, όσο και η λειτουργία τους βάσει των κριτηρίων που ισχύουν στον ιδιωτικό τομέα. Αυτό που δεν προβάλλεται ξεκάθαρα πίσω από αυτές τις οικονομίστικες αναλύσεις, είναι η αμφισβήτηση του δημόσιου χαρακτήρα των αγαθών που τίθενται προς ξεπούλημα, της αναγκαιότητας δηλαδή, το σύνολο του πληθυσμού να έχει πρόσβαση σε αυτά.
Ενα από τα δημόσια αγαθά που απειλούνται από το νεοφιλελευθερισμό σήμερα είναι και οι δημόσιοι χώροι. Ως τέτοιους ορίζουμε τα πάρκα, τις πλατείες, τα πεζοδρόμια, τα άλση, τα δάση, τις παραλίες, όλους δηλαδή τους χώρους που προσφέρονται για κοινή χρήση ή σωστότερα, για χρήση από κοινού, και διασφαλίζουν τους όρους ελεύθερης πρόσβασης για όλους. Η νεοφιλελεύθερη επίθεση που δέχονται εδώ και χρόνια όλοι αυτοί οι δημόσιοι χώροι, ματαιώνει και τις δύο αυτές συνθήκες ύπαρξης τους ως τέτοιους. Να εξηγήσω το τί εννοώ. Ο νεοφιλελευθερισμός, επιβάλλοντας την θέση του, πως τα πάντα μπορούν να ιδωθούν ως εμπορεύματα, αντιμετωπίζει τους δημ χώρους ως τέτοια, ως προιόντα δηλαδή που μπορούν να αποφέρουν κέρδος αν περάσουν στα χέρια ιδιωτών. Εξού και οι ξαπλώστρες στις παραλίες, η κατάληψη πλατειών και πεζοδρομίων από τραπεζοκαθίσματα, η εγκατάσταση εμπορικών καταστημάτων, από κυλικεία μέχρι εστιατόρια, σε άλση και πάρκα, και τόσα άλλα. Η εμπορευματοποίηση όμως των δημόσιων χώρων ακυρώνει την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτούς, καθώς η από κοινού χρήση τους συνδέεται πλέον άρρηκτα με ένα χρηματικό αντίτιμο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, μετατρέπονται σε ιδιωτικούς δημόσιους χώρους, οι οποίοι δεν καλύπτουν πια τις ανάγκες που ικανοποιεί ένας πραγματικά δημόσιος χώρος. Με άλλα λόγια, μοιάζουν όλο και περισσότερο με τους ιδιωτικούς χώρους, και ως προς τις μορφές κοινής χρήσης που προτείνουν: αυτές οι μορφές, όπως και αυτές κάθε εμπορευματικού ιδιωτικού χώρου, απευθύνονται στους επισκέπτες ως προς καταναλωτές των προσφερόμενων υπηρεσιών. Ετσι, η μορφή κοινωνικότητας που επιβάλει ένας δημόσιος χώρος αυτού του τύπου, δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες και την δημιουργικότητα του επισκέπτη. Για παράδειγμα, είναι αδύνατον για μία παρέα νεαρών να παίξει μουσική σε οποιοδήποτε κατειλημμένο από τραπεζοκαθίσματα κομμάτι της πλατείας μας, ακόμη και αν πληρώσει το αντίτιμο για να καθίσει στα τραπεζάκια, διότι η κύρια λειτουργία αυτών των χώρων είναι η προσφορά ροφημάτων και εδεσμάτων. Στο χώρο όμως πίσω μου, καθώς και στο ........., αυτό το βλέπουμε σχεδόν κάθε βράδυ.

Για να καταστεί εφικτή η εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων με τις λιγότερες δυνατές αντιστάσεις, η γκάμα των επιχειρημάτων και των πρακτικών είναι σχεδόν πάντα η ίδια. Προβάλλεται η ανάγκη εξασφάλισης πόρων υπέρ του θεσμού που αναγνωρίζεται ως νόμιμος ιδιοκτήτης τους, δηλαδή το κεντρικό κράτος και οι ΟΤΑ. Συνήθως αφήνονται να ρημάζουν για χρόνια, όπως στην περίπτωση του Γαλαξία, ώστε η μετέπειτα εκχώρησή τους σε ιδιώτες να φαντάζει ως η μόνη δυνατότητα ευπρεπισμού τους. Καλλιεργείται σκόπιμα ο φόβος πως σε οποιοδήποτε πραγματικά δημόσιο χώρο κινδυνεύουμε όλοι από κάθε λογής παραβατικό.

Μπροστά σε αυτές τις πρακτικές και αυτούς που τις προωθούν, πολύμορφα κινήματα πόλης προσπαθούν να αντισταθούν, εναντιούμενα στην εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων. Πρόκειται για εγχειρήματα που στηρίζονται στην αυτό-οργάνωση και την κοινή δράση όσων συμμετέχουν, τα οποία μεταμορφώνουν τους κατειλημμένους χώρους σε τόπους συνεύρεσης, ζωντανού διαλόγου, ανταλλαγής ιδεών και απόψεων για καθημερινά προβλήματα, μα και κινήσεων για την επίλυσή τους. Κατ’ αυτόν όμως τον τρόπο, επικαιροποιούν μία σχεδόν ξεχασμένη σημασία του δημόσιου χώρου. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Ελεύθερο Γαλαξία. Λειτουργώντας μέσα από αμεσοδημοκρατικές συνελεύσεις στις οποίες μπορεί να συμμετάσχει ο οποιοσδήποτε, έχοντας διοργανώσει μια σειρά από εκδηλώσεις και συζητήσεις για μία σειρά ζητημάτων που αφορούν όλους μας, το εγχείρημά μας προσδίδει στο δημόσιο αυτό χώρο ένα επιπλέον χαρακτηριστικό: Αυτό του ανοικτού χώρου ελεύθερης διαβούλευσης περί των κοινών, δημόσιων υποθέσεων.
Με αυτή του την ιδιότητα ο Ελεύθερος Γαλαξίας κάλεσε και τη σημερινή εκδήλωση/συζήτηση. Στόχο της αποτελεί η προσφορά ενός βήματος λόγου σε όλους εμάς, για να μιλήσουμε για τα προβλήματα που μας δημιουργούν η καταπάτηση και η εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων της πόλης μας.

Χώρων όπως η κεντρική μας Πλατεία, που βουλιάζει από τραπεζοκαθίσματα, στερώντας έτσι ένα χώρο παιχνιδιού από τα παιδιά μας, μια εμπειρία που οι παλιότεροι από εμάς μπορούν εύκολα να θυμηθούν. Η όπως του ‘Αλσους, που έχει μετατραπεί πια σε πάρκο, μετά την κοπή 270 τουλάχιστον δέντρων για την ανάπλασή του σε καλαίσθητο χώρο συναυλιών, εννοείται και με τα απαραίτητα κυλικεία. ‘Η όπως η οδός Ραιδεστού, που πεζοδρομήθηκε για να βοηθήσει την ενοποίηση μαγαζιών διασκέδασης που ανήκουν στον ίδιο επιχειρηματία. Πραγματική θέληση όλων εμάς που τη διοργανώνουμε, είναι η κατάθεση των βιωμάτων σχετικά με τα προβλήματα των χώρων που ζούμε καθημερινά, που αποτελούν το ντεκόρ των προσωπικών μας στιγμών, να καταφέρει να οδηγήσει και στην ανάληψη δράσεων, που θα μας βοηθήσουν όχι απλά να επανοικιοποιηθούμε τους χώρους αυτούς, αλλά και τις ίδιες τις ζωές μας.

Ο λόγος σε σας.

Για την Εκδήλωση του Ελεύθερου Γαλαξία

στην Κεντρική Πλατεία της Νέας Σμύρνης

Πασχάλης